पंडित रमाबाई – ज्ञान, करुणा आणि संघर्षाची जीवंत उदाहरण

पंडित रमाबाई – ज्ञान, करुणा आणि संघर्षाची जीवंत उदाहरण

भारतीय स्त्री समाजाच्या उद्धारासाठी आपलं संपूर्ण आयुष्य वाहिलेलं व्यक्तिमत्त्व म्हणजे पंडिता रमाबाई डोंगरे सरस्वती. त्या एकच वेळेस विदुषी, समाजसुधारक, धर्मविचारक आणि सेवाव्रती होत्या. त्यांनी आपल्या कार्यातून हजारो स्त्रियांना आत्मसन्मानाने जगण्याचा अधिकार दिला.

बालपण व विद्वत्ता

१८५८ साली जन्मलेल्या रमाबाईंचं बालपण अत्यंत हलाखीचं होतं. पण त्यांच्या वडिलांनी त्यांना लहानपणापासून वेद, उपनिषदे आणि धर्मशास्त्र शिकवलं. त्या संस्कृतच्या गाढ अभ्यासक झाल्या. त्यांना ‘पंडिता’ आणि ‘सरस्वती’ ही उपाधी मिळाली, जी त्या काळात स्त्रीला मिळणं फार दुर्मिळ होतं.

हिंदू धर्माची जाणीव आणि त्याग

रमाबाई हिंदू धर्मातील ग्रंथांच्या अभ्यासातून ज्ञानी झाल्या, पण त्याच धर्मातील स्त्रियांवरील अन्याय, विधवांची दैना, आणि जातिभेद याने त्यांचे मन हेलावलं. शिक्षण व समाजसेवेच्या कार्यात त्यांना अनेक अडथळे आले. धर्माने स्त्रीला दिलेलं दुय्यम स्थान त्यांना मान्य नव्हतं. म्हणून त्यांनी विचारपूर्वक ख्रिस्ती धर्म स्वीकारला – केवळ श्रद्धेपोटी नव्हे, तर सेवाभावातून.

ख्रिस्ती धर्म स्वीकृतीचा निर्णय

रमाबाई इंग्लंडमध्ये शिक्षणासाठी गेल्या असताना ख्रिस्ती धर्मातील सेवा, करुणा आणि प्रेम या मूल्यांनी प्रभावित झाल्या. त्यांनी १८८३ मध्ये ख्रिस्त स्वीकारला. बायबलचा मराठीत अनुवाद करून त्यांनी ते लोकांपर्यंत पोहोचवलं.

समाजसेवा आणि ‘आई’ बनण्याचा प्रवास

रमाबाई यांनी आर्य महिला सभा, शारदा सदन आणि मुक्ती मिशन या संस्थांची स्थापना केली. या ठिकाणी विधवा, अनाथ, दलित, गरिब स्त्रियांना शिक्षण, निवारा, आत्मनिर्भरतेचे प्रशिक्षण दिलं जात असे. त्या स्वतः सर्व मुलींसोबत राहून आईसारखी काळजी घेत. म्हणून त्यांना “सर्वांच्या आई” म्हटलं जातं.

बहुभाषिक विदुषी

रमाबाई यांना संस्कृत, मराठी, हिंदी, कन्नड आणि इंग्रजी या भाषा अवगत होत्या. त्यांच्या भाषाशैलीत आत्मीयता आणि स्पष्टता होती. त्यांनी धार्मिक ग्रंथ व सामाजिक विचारसरणी यांचं भाषांतर करून लोकांपर्यंत पोहोचवलं.

त्यांचा घोडा रडला…

रमाबाईंच्या निधनानंतर अशी एक हृदयस्पर्शी कथा सांगितली जाते की, त्यांचा पाळीव घोडा त्यांच्या मृतदेहाजवळ येऊन रडला. ही गोष्ट खरं तर त्यांच्या संवेदनशीलतेची, प्राणिमात्रांवरील प्रेमाची आणि त्यांच्या जीवनातील करुणेच्या अधोरेखित करणारी गोष्ट आहे.

स्मृतिदिनी काय आठवावं?

पंडिता रमाबाईंच्या स्मृतिदिनी आपण हेच आठवावं –
ज्यांनी केवळ ग्रंथात नाही, तर कृतीतून धर्माचा, सेवाभावाचा आणि स्त्रीसन्मानाचा खरा अर्थ समाजाला शिकवला. त्यांनी मूक झालेल्यांना आवाज दिला, बंदिस्त झालेल्यांना प्रकाश दिला.

पंडिता रमाबाई म्हणजे एक युग. त्या होत्या म्हणून आज आपण स्त्रीसन्मान, शिक्षण आणि सेवा याबाबत बोलू शकतो. त्या काळाच्या पुढच्या होत्या – आणि आजही आपल्याला प्रेरणा देतात